Etiket: Qrafomaniya

Bozqırdan uğursuzluğa: Dilqəm Əhmədin yaradıcılıq uçurumu

Dilqəm Əhməd kitabı ilə (Facebook)

Bir siqaret tüstülədib
Ömər Xəyyamdan
status yazacaq haldayam… (D. Əhməd)

Dilqəm Əhmədin ilk kitabı – “Bozqırdan uçuruma” çox qəribə kitabdır – özündə səkkiz hekayə, bir povest və iki silsilə şeir toplusu ehtiva edir.

Elə bil ki, müəllif heç olmasa bir kitabı olsun və özünü yazar adlandıra bilsin deyə az qala bütün nəsrini və nəzmini bir yerə toplayıb və çap edib. Əgər kitab üçün material az olsa idi (allah eləməsin!), Dilqəm Əhməd utanmayıb bəlkə də bu topluya öz Facebook status və kommentlərini də daxil edərdi.

Həcmcə çox kiçik olan, cəmi 127 səhifəlik bu kitab ona görə də məzmunca çox kontrastlı və rəngarəng alınıb. Kitabın bir yeri sola meyl edirsə, başqa bir səhifəsindən millətçilik yağır, üçüncü qismi isə sentimentallaşıb romantikləşir.

Amma əsərin ən azından nəsr hissəsini birləşdirən ortaq bir xətt də var ki, bu da mətnin ədəbiyyata dəxli olmamasıdır.

Dilqəm Əhmədin üslubu ortabab publisistik üslubdur, sadəcə çoxsaylı təşbeh, metafora, istiarə və epitetlərlə bəzədilib. Amma bu çoxsaylı təşbeh, metafora, istiarə və epitetlər mətni nəinki bədii üsluba çevirməyib, əksinə tamamilə oxunaqsız edib.

Müəllifin ədəbi yazı texnikasının olmaması bir kənara, hətta “Gecə saat on ikidir” tipli cümlələrlə başlayan hekayələrinin süjet xəttləri belə olduqca primitivdir.

Məsələn, “Absurdistan: 2012” adlı hekayəyə baxaq – Bütkənd adlı bir şəhərdə harınlamış parlament camaatı kimsəsiz bir adaya sürgün edib. Bu zaman parlament eşidir ki, onların üstünə meteorit gəlir. Parlament dağılışmaq istəyəndə camaat qədim bir əfsun oxuyur və meteorit sürətlənib parlamentə çırpılır, deputatlara dağılışmağa imkan vermir.

Məşhur bir filmdə deyildiyi kimi, Dilqəm bəy, özfəaliyyətiniz elə bundan ibarətdir?

“Sərgərdan” adlı mətnə “povest” adı verməklə isə müəllif əsl təvazökarlıq nümunəsi göstərib. İnsaf üçün qeyd edim ki, Araz Bayramov yəqin onu roman adlandırardı.

Daha bir diqqətçəkən məqam – müəllifin həyat təcrübəsinin onun bədii yaradıcılığı üçün kifayət etməməsidir. Avtobioqrafik qeydlər yüzlərlə qəlpə şəklində bütün kitab boyu səpələnsə də, hiss olunur ki, Dilqəm Əhməd öz yaşadıqlarını və gördüklərini bədii təxəyyülündən keçirib ortaya bir babat məhsul qoya bilmir.

Müəllif kitabın resenziyasında özü qeyd edir ki, “Bozqırdan uçuruma” adlandırdığı bu kitabında “cəmiyyətin müxtəlif fərdlərinin uğursuzluğu əks olunub.” Mən isə burada yalnız bir əlavə edə bilərəm – uğursuzluğa uğramış bu fərdlərin elə birincisi müəllif Dilqəm Əhmədin özüdür. Müəllif yaradıcılıq bozqırına çıxmaq istəsə də, gözümüzün qabağında yaradıcılıq uçuruma yuvarlanır, biz isə onu xilas edə bilmirik.

Gənc Arazın yazıçı olmaq iztirabları

Araz Bayramov, “Azad”. Bakı, Apostrof, 2011

Əgər yazdığınızın ədəbiyyata heç bir dəxli yoxdursa nə etməli? Çox sadə! Onu qətl edilmiş yazıçıya ithaf edin, siyasətə qarışdırın, ya da bir siyasi manifestə çevirin və ən əsası, insanların biganə olmadığı bir vicdan məhbusunu süjetə gətirin. “Filankəsin əsəri” deyilməsə belə, “Filankəs haqqında əsər” mütləq deyiləcək.

Söhbət “Cabbar haqqında kitabdan” – ya da Araz Bayramovun “Azad” əsərində gedir. Rafiq Tağıya ithaf edilmiş və süjet xətti o zamankı siyasi məhbus Cabbar Savalanlının ətrafında cərəyan edən bu kitab çox təəssüf ki, adicə qrafomaniya nümunəsidir. Məsələn, aşağıdakı cümləyə baxaq və özümüz üçün müəyyən edək – bu, ədəbiyyat nümunəsi ola bilərmi?

Bəlkə də bunun başqa bir səbəbi var, amma mənə elə gəlir, özümü bundan azad eləsəm, yəni bəzi vacib şeylər ilə əlaqədar zənn etməkdən, təsəvvür etməkdən imtina etsəm mənimçün daha yaxşı olar.

Şərh vermək istəmirəm, sadəcə onu deyim ki, bu cümlə əsərin üçüncü abzasında, kitabın beşinci səhifəsindədir (sic!). Kitab isə başdan-ayağa bu tərzdə təhkiyə olunan psevdo-fəlsəfi söhbətlər, kəmsavad vətəndaşların asudə vaxtlarında daldıqları fani dünya haqqında fikirlər ilə doludur.

Bir sözlə tipik qrafomaniya nümunəsi. Bəs bir qrafoman öz kitabını necə cəlbedici edə bilər? Təbii ki, onu siyasətə qatmaqla – Cabbar Savalan, inqilab söhbətləri, hələ solçulardan borca alınmış, kasıb-varlı müstəvisində populist söhbətləri demirəm. Belə ağır baqajla yüklənmiş kitab artıq bir partizan (yəni tərəfkeş) alətə çevrilir. Onu oxumaq, dəstəkləmək, yaymaq bir ədəbiyyat işi yox, əqidə işi, ideoloji məsələ, mübarizənin bir hissəsi olur.

Bu zaman kitabın ədəbiyyata məxsusluğu sualı kimin vecinədir ki? Gənc yazar qorxunc Əliyev rejimini ifşa edib və bu, artıq kifayətdir.

Nəzərə alsaq ki, bizim qrafoman cəmi 21 yaşındadır və o qədər də kitab baqajı yoxdur, etiraf etməliyik ki, çox yetkin və ağıllı qrafomandır.

Bir vaxt mənim haqqımda deyilən bir sözü parafraz etsək, bu ölkədə hər kəs nəsə yazır, amma hər yazan öz yazısı ətrafında şou düzəldə bilmir.

– – –

Kitab varlı bir ailənin dissident oğlunun dilindən nəql edilir və onun portreti kifayət qədər ziddiyətli və kompleks təsvir edilib. Sadəcə, obraz tamamilə sünidir – Azərbaycanda belə tipajlara nəinki rast gəlinmir, üstəlik həmin obraz tamamilə türk və Latın Amerikası seriallarının romantik-sentimental qəhrəmanlarının ümumiləşdirici sürətidir. Azərbaycan tematikasını çıxsaq, qarşımızda bir Rikardo və ya Eduardo peyda olacaq.

Digər bir vacib məqam, Araz Bayramovun təsvir etdiyi universitetlə bağlıdır. Mən də həmin universitetin həmin fakültəsini bitirmişəm. Və kitabdakı universitet, müəllim obrazları ilə tanış olduqca, onların real prototipləri gözümün qarşısına gəlirdi. Araz çox vicdansızcasına öz müəllimlərindən intiqam alıb, amma bu intiqamı da öz aləmində alıb. Bəlkə də 10 il sonra heç kim o prototiplərlə obrazları müqayisə edə bilməyəcək. İndi də çox az adam bu müqayisəni edə bilir. Amma bu müqayisəni edə bilənlər əcaib bir fakt qarşısında qalır – sanki müəllif dərsdən sonra çayxanada dostları ilə oturub müəllimlərin qarasınca danışır. Görəsən Araz tələbə vaxtı hansı mənəvi travmalara məruz qalıb ki, belə üsullara əl atıb?

Digər, amma çox vacib bir məqam – pornogörüntülər. Əsərin qəhrəmanı atasının pornogörüntülərini gizli yolla əldə edib onu şantaj edir və bu şantajla xeyirin qələbəsinə nail olmaq istəyir. Doğrudur, sonra baş qəhrəman öz səylərinin mümkünsüzlüyünü dərk edir və etdiyi əmələ görə ağır cəza alır, amma yenə də, fikrimcə, obrazın bu hərəkəti kifayət qədər mühakimə olunmur.

Biz bir tərəfdən hökumətin pornogörüntülər vasitəsilə vicdanlı insanları təqib etməsini pisləyirik, buna qarşı ən sərt ictimai qınaq sərgiləyirik, digər tərəfdən isə bizim yazarımız olmağa iddialı şəxs eyni əməlin hökumətə qarşı istifadəsinə haqq qazandırır. Tipik Makiavellist yanaşma ilə “məqsəd vasitəyə haqq qazandırır” fəlsəfəsini təbliğ edir. Bu, yolverilməzdir.

– – –

Və sonda onu qeyd edim ki, Araz tələsib. Kitabı oxuyarkən insanda belə təəssürat yaranır ki, sanki bu, həbsxanada yazılması nəzərdə tutulan bir əsər imiş, sadəcə müəllifin hövsələsi çatmayıb və tez qələmə alıb.

Üstəlik, Arazın bu sətirlərin müəllifinə dediyinə görə kitab onun “ikinci romanıdır”. 21 yaşlı gəncin artıq ikinci roman yazması nə qədər məqsədəuyğundur sualını sizin öhdənizə buraxıram. Ancaq bir onu deyə bilərəm ki, Arazın öz kitabını həsr etdiyi mərhum Rafiq Tağı ömrü boyu ancaq qısa hekayələr və esselər yazıb.

Yəqin yazar olmağın bir şərti də təvazökar olmaqdır, bu isə hələ ki, Arazda hiss edilmir.