Bədii ədəbiyyatla azca tanışlığı olan hər kəs yaxşı bilir: Servantesin Don Kixot əsəri iki hissədən ibarətdir.

Normalda sıravi oxucular 1605-ci ildə çıxmış birinci hissəni oxumaqla kifayətlənir. Yel dəyirmanları ilə döyüş kimi bütün məşhur səhnələr hamısı bu kitabdadır.

Əsərin 1615-ci ildə çıxmış ikinci hissəsi geniş oxucu diqqətindən kənarda qalsa da, bir sıra ədəbiyyat tarixçiləri və tənqidçilər ona birinci hissədən daha yüksək qiymət verirlər. Bir romanda nə etmək mümkündürsə, nə oyundan çıxmaq olarsa, Servantes bütün bunları hələ 400 il öncə, ən çox da əsərin ikinci hissəsində artıqlaması ilə edib. Bu baxımdan, vaxtilə qeyd etdiyim kimi, Servantes bütün şıltaq modernist və post-modernistlərdən daha çox şıltaq, daha çox yenilikçi və daha çox eksperimentatordur.

İndi isə Don Kixotun Azərbaycan sərgüzəştlərinə keçmək olar.

Don Kixotun Azərbaycan dilinə ilk əsaslı tərcümə təcrübəsi hələ keçən əsrin 30-cu illərində Mikayıl Rəfiliyə aiddir. Axundov kitabxanasının saytında həmin tərcüməni onlayn oxumaq mümkündür.

Əsərin tam tərcüməsi və nəşri isə 80-ci illərdə baş tutub. Pənah Xəlilovun tərcüməsində birinci hissə 1983-cü, ikinci hissə 1985-ci ildə Dünya Uşaq Ədəbiyyatı Kitabxanası seriyası çərçivəsində nəşr olunub.

Amma Don Kixotun müstəqil Azərbaycanda latın qrafikası ilə ilk nəşri zamanı (2004) çox biabırçı və utancverici hadisə baş verib—əsərin sadəcə ikinci hissəsi bütöv əsər adı altında çapa gedib. İndi gör ölkədə azərbaycanca kitab oxuyan məlumatlı oxucuların real sayı nə qədər aşağıdır ki, demək olar heç kim bu biabırçılığın fərqinə varmayıb—fərqinə varıbsa da, publik heç nə deməyib.

Yalnız 150 cildlik Dünya Ədəbiyyatı Kitabxanası nəşr olunmağa başlayandan və həmin seriyada Don Kixot nəşr olunandan sonra bizim ədəbiyyat adamları və diqqətli oxucular əsasən sosial şəbəkələrdə öz etirazlarını bildirməyə başlayıblar.

Dostumuz Qismət xatırlatdı—Fəxri Uğurlu müsahibələrinin birində bu barədə qısaca danışıb. Müsahibədən həmin hissəyə baxaq:

[…] prezident sərəncamı əsasında çıxmış “Don Kixot” romanı bir cilddə çap olunub, halbuki əsər iki cilddən ibarətdi. Bu işlə bir peşəkar redaktor məşğul olsaydı, bunu bilərdi, onda dünya şöhrətli romanın ikinci cildi “Don Kixot” adına çap olunmazdı.

Bunları çaşdıran kitabın hər iki cildinin proloqla başlanması olub. Əsərin birinci cildi Pənah Xəlilovun tərcüməsində 1983-cü ildə, ikinci cildi 85-ci ildə çapdan çıxmışdı. Əllərinə düşüb 85-də çap olunan cild, elə biliblər ki, əsər elə bu cilddən ibarətdi.

Pənah Xəlilovun son sözünü də ön söz kimi çap eləyiblər, gedib.

Yazıçı Kənan Hacı da Aydın Yol qəzetində təxminən eyni məzmunda tənqid səsləndirib.

Tənqidlər öz yerində, amma bu səhlənkarlıq qarşısıalınmaz bir fəlakətlə nəticələnib. Azərbaycanda məktəb və kənd kitabxanalarında kiril qrafikasında çapdan çıxmış bütün köhnə Don Kixotlar latın qrafikalı bu yeni Don Kixotla əvəzlənib. Ölkədə bütöv bir gənc nəsil Don Kixotla bu nəşrdən tanış olubsa, yazıq tifillər.

Sözün açığı, mən həmin səhlənkarlığı 150 cildlik çapdan çıxandan sonra da gözdən qaçıran adamlardanam. 150 cildliyə abunəçi olmuşam, Don Kixotun həmin nəşri məndə də evdə var, amma Don Kixotu Lyubimovun tərcüməsində rusca oxumuşam deyə, azərbaycanca nəşri bir dəfə açıb içinə göz atmamışdım, lazım olanda da həmişə Lyubimovun tərcüməsinə baxmışdım.

Bu yaxınlarda bir tələbəmə Don Kixotu oxumağı tövsiyə etmişdim, sonra söhbət zamanı nəyinsə düz getmədiyini sezdim. Yalnız kitabı alıb baxandan sonra fəlakətin miqyasını anladım. Bu baxımdan, yazını yazmağa bir az da şəxsi acığım olub.

Bütün xətaların anası, Don Kixotun məşum 2004 nəşri özündən bir əvvəlki 1985 nəşrinə istinad edir. Yuxarıda da qeyd edilən kimi, 1985 nəşri ikinci cilddir.

Birinci cildin üstündən birbaşa ikinci cildə atlamaq, üstəlik bunu bütöv əsər kimi qələmə vermək—bəs necə olub ki, Don Kixotun latın qrafikası ilə ilk nəşri zamanı və sonra təkrar nəşrlərdə belə bir səhv buraxılıb? Buraxılışa məsul təşkilatlar—Mədəniyyət nazirliyi, nəşriyyatlar niyə bunun fərqinə varmayıb? Ümumiyyətlə, niyə axı kimsə bir kitabın ikinci cildini bütöv kitab zənn edib o formada nəşrə göndərsin?

Bu nədir, dələduzluq, yoxsa elementar savadsızlıq?

Sualın cavabı 1983 və 1985 nəşrlərindədir. Həmin nəşrlərdə kiçik bir diqqətsizlik olub. Nə birinci, nə də ikinci cilddə onların hansı cild olması qeyd olunmayıb. Nəşrlərdə qalan hər şey doğru-düzgündür, sadəcə cildlərin nömrələri buraxılıb.

İndi bütün günahı 83 və 85 nəşrlərinin redaktorlarının üstünə yıxmaq olar, amma necə ki, evdar qadın yumurtanı soyuducudan götürüb qayğanaq bişirmək istəyəndə qaynanasının təlimatlarına ehtiyac duymur, eləcə də bir nəşriyyat Don Kixotu yenidən nəşrə hazırlayanda…

Belə çıxır ki, bizi narahat edən sualların cavabı həm göründüyündən daha sadə, həm də daha tragikomik imiş. Elementar savadsızlıq. Don Kixotu təkrar nəşrə hazırlayanlar onun iki hissəli olduğunu bilməyiblər. Çünki köhnə nəşrlərdə kitabların üstünə cildlərin nömrəsini yazmaq yaddan çıxıb. Onlar da kitabları əllərinə alıblar, diqqətlə baxıblar, niyə bir kitabın iki fərqli nəşri olduğundan heyrətə düşərək daha yeni variantı təkrar nəşr etmək qərarı veriblər.

Mən orta məktəbdə oxuyanda Don Kixot bizim məktəb proqramına daxil idi. Hətta ədəbiyyat müntəxəbatında Don Kixotdan bütöv hissələr verilmişdi, onları oxumalı idik. Don Kixotun təkrar nəşri mən məktəbi qurtarandan bir il sonra çapdan çıxıb. Belə görünür ki, həmin vaxt bizim mədəniyyət sahəsinə məsul bəzi təşkilatlarda işləyən bəzi şəxslər heç orta məktəbi də normal oxumayıb. Yoxsa belə qayğanaq bişirməzdilər.